Uit: “Waarom mensen denken en doen zoals mensen denken en doen”
Hoofdstuk 7: Terugval op instincten
– Subparagraaf: Populisme
– Subparagraaf: Populistisch leiderschap
– Populisme
De ‘neoliberale mens’ is de hork uit de rijkere sociale bovenlaag die enkel aan eigen voordeel denkt. Waarom? Simpelweg omdat het kan. En zonder besef van tijd en plaats heeft de Millenial Gen Z nergens last van.
Ook het populisme60 is een gevolg van het neoliberalisme. Door een focus op (vermeend) onrecht ziet de populist steeds anderen voorgaan in plaats van te erkennen dat hijzelf niet kan meekomen en beschouwd zichzelf dan ook als ‘slachtoffer’. De populist heeft een afkeer van andersdenkenden, zet zich af tegen de representatieve politiek (democratie!) En doet een beroep op eenheid van het volk en vaderlandsliefde. Charismatische leiders voeden deze onvrede en op die manier worden de klagers uit de sociale onderlaag politiek gemobiliseerd. In zijn boek ‘De ware gelovige’ beschrijft Eric Hoffer61 hoe dergelijke massabewegingen de menselijke geest vervormen. Steeds meer mensen raken ervan overtuigd dat hun leven waardeloos is en dat de wereld onherstelbaar corrupt is. Omdat de kracht van ‘wij het volk’ wordt benadrukt, ontstaat er naast een ingebeelde macht ook een ‘ware gelovige’. Als de wereld in zwart-wit wordt gezien, hoeft niet te worden nagedacht over nuances. Niet-gelovigen worden gezien als zwak en wegkijkers. Hoffer schreef zijn boek net na de Tweede Wereldoorlog. In het vooroorlogse Duitsland stonden nazi’s en communisten weliswaar tegenover elkaar als vijanden, toch vond er een uitwisseling van aanhangers plaats. Hetzelfde zie je in Nederland, waar de PVV en de SP elkaars ideologische tegenpolen zijn en ook kiezers uitwisselen.
Populisme komt vaak op bij grote en snelle sociale veranderingen en wanneer eerdere zekerheden wegvallen wordt de hoop gevestigd op een omwenteling: ‘het moet radicaal anders’. Hoe dat ‘anders’ eruit moet zien, maakt niet uit, het gaat puur om de roep om verandering. Mensen sluiten zich aan bij zulke bewegingen in de hoop er voordeel uit te halen.
Een interessante visie komt van Huub Buijsen62. In zijn boek ‘De verborgen psychologie achter populisme’ benoemt hij onder andere het verlangen naar een verleden waarin alles goed was. Ook het typisch populistisch taalgebruik speelt volgens hem een belangrijke rol en ook hij komt tot de conclusie dat als de ratio tekortschiet er aangezwengeld door charismatische leiders diepere emoties en verlangens komen bovendrijven waarvan we ons doorgaans niet bewust zijn.
– Populistisch leiderschap
Uit mijn studententijd: in een nagespeeld debat werden de toespraken van concurrerende politieke leiders verwisseld, de een sprak de tekst van de ander uit. Het maakte voor de ware gelovigen niets uit. Het ging er niet om wát er werd gezegd, maar om wie het zei. Mensen zijn vluchtdieren en het is evolutionair gezien een voordeel wanneer anderen een gevaar eerder zien en ons waarschuwen. Het luisteren en volgen van degene die waarschuwt zit in onze natuur. Een populistische leider zal inspelen op primitieve instincten zoals hierboven genoemd.
Een beproefde methode is het creëren van een wij-gevoel. De belofte van bescherming van het territorium doet het altijd goed: in de VS met een muur aan de grens met Mexico, en in Nederland de roep om de grenzen te sluiten. Dat zie je terug in slogans als ‘MAGA – Make America Great Again’ en ‘Nederland weer op 1’.
Eerder hebben we het gehad over simpel en taalgebruik in korte begrijpelijke zinnen met verwijtende trefwoorden, zoals kopvoddentaks, heks, zuurlinks, nepparlement, graaicultuur, enzovoort.
In het neoliberale marktdenken wordt de afwijzing van de asielzoeker inmiddels in geld uitgedrukt en financieel gerechtvaardigd: ‘Ik niet, zij wel, en ook nog van mijn centen.’
Onwetendheid, of beter gezegd, een gebrek aan kennis bij het electoraat, speelt hier een doorslaggevende rol. Als een angst voor vreemden niet wordt gecorrigeerd door kennis, blijft deze sluimeren en kan gemakkelijk worden geactiveerd door een leider. In zijn boek ‘Hoe migratie echt werkt’ bespreekt Hein de Haas63 22 mythen. Een aanrader.
Een belangrijk thema in het populisme is het begrip ‘vrijheid’; de PVV voert het zelfs in de partijnaam. Vrijheid appelleert direct al aan de primaire instincten, want wie wil er nu geen vrijheid? Echter, de ‘populistische vrijheid’ is strijdig met het klassiek liberalisme. Daar geldt: mijn vrijheid stopt waar die van jou begint. De populistische vrijheid is het beperken van de vrijheid van anderen, want het roepen van ‘minder, minder’ gaat juist ten koste van die ander.
De gevolgen van populistisch leiderschap zien we om ons heen, zelfs binnen de EU. In Polen, Hongarije en Slowakije worden de verworvenheden van de Verlichting ingeperkt. De vrije pers wordt aan banden gelegd, de onafhankelijke rechterlijke macht komt onder controle en de inhoud van het onderwijs wordt aangepast. Het grootste gevaar van het populisme is onwetendheid: als de democratie eenmaal is afgeschaft, is er geen weg meer terug.
Nog even terug naar Eric Hoffer. Volgens hem zijn de leiders van populistische massabewegingen vaak gefrustreerde intellectuelen. Dit klinkt wellicht hard, maar er zit een kern van waarheid in. Populistisch leiderschap gaat vaak samen met een machocultuur. Denk maar aan de beelden van een zelfvoldane Mussolini, of aan Trump met zijn opmerking ‘Grab ‘m by the pussy’ en Poetin te paard met ontbloot bovenlijf. In Nederland verscheen een foto van een naakte politieke leider (FvD) aan de rand van een zwembad.
nnnn
Voor opmerkingen, toevoegingen, stuur me een berichtje.
Terug naar: Waarom mensen denken en doen
Terug naar: Homepage