De Neoliberale massamens

Uit ‘De Evolutionaire Stempel’ – samenvatting van hoofdstuk 7 

De neoliberale burger

Nieuwe tijden eisen nieuwe gedragsnormen. Vanaf de val van de Berlijnse Muur vindt er een overgang plaats van solidariteit naar individualisme. De ‘klassiek liberale’ mens wordt nu een ‘neoliberale mens.’
Weten we het nog? In het oorspronkelijke klassieke liberalisme wist iedereen waar zijn grens lag, er diende vooraf rekening te worden gehouden met een ander met het adagium: ‘mijn vrijheid stopt waar die van jou begint.’ 

Dat verandert in een tijdsbestek van pakweg 20 jaar. In de neoliberale ‘markt’ streeft eenieder ‘van nature’ zijn eigen belang na, waarbij iedereen zijn of haar rechtmatige deel zal verkrijgen. De marktwerking komt sterk terug in de gedragsnormen van de nieuwe mens. Het adagium wordt nu: ’de ander moet maar aangeven tot hoe ver ik kan gaan’.

Een dergelijke insteek neigt naar een terugkeer van de evolutionaire strijd om het bestaan, het ieder voor zich. En het wordt nog gemakkelijk gemaakt ook, want door een toenemende materiële welvaart is de ander is niet meer echt nodig, de onderlinge afhankelijkheid tussen mensen neemt af. Bijgevolg doen ook fatsoensnormen minder ter zake, men kan het zich permitteren. Ik zie het dagelijks. Op straat, in de omgang, in het verkeer, het is nu ieder voor zich en liefst ik eerst.

Vloeibare samenleving

Maar kan iedereen de verandering wel volgen? In 2000 verscheen ‘Liquid Modernity’ van Zygmunt Bauman (noot 57). Eerdere zekerheden, de kerk, het huwelijk, de vakbonden en zelfs de natiestaat vallen weg. In het moderne leven worden vastigheden vloeibaar, één derde van de huwelijken loopt stuk, de vaste baan wordt flexwerk, de ZZP’er doet zijn intrede. De volgzame burger is niet meer, dat is nu de ongebonden consument. Het wordt een probleem als diezelfde burger het tempo van veranderingen niet kan bijhouden en de voordelen niet kan zien. Bauman wijst op het verlies van gemeenschapsgevoel in een toenemende individuele wereld. In 2014 schreef hij ‘Does the Richness of the Few Benefit Us All?’. Het is een pessimistisch boek, de wereld betaalt een hoge prijs voor de neoliberale revolutie, rijkdom bereikt niet de massa van de samenleving.

De massamens

Ortega y Gasset (noot 54) typeerde deze nieuwe ‘massamens’ of ‘hordemens’ zo’n vijftig jaar geleden aan de hand van de omwenteling in Spanje. De oude aristocratie was zich zeer wel bewust van het verleden en de verantwoordelijkheid van hun positie. De nieuwe ‘massamens’ daarentegen typeert zich door een gebrek aan kennis, maat en zelfbeheersing. Rechten worden opgeëist zonder dat daar een besef van verantwoordelijkheid tegenover staat. Deze omschrijving is verrassend goed van toepassing op de moderne massamens van de 21e eeuw. In de sociale media voeren roepgroepen de boventoon, intellectuele inspanning legt het af tegen eenvoudig vermaak. Het ‘ik leef nu’ staat los van een besef dat niet hoeft te worden gezorgd voor ouders en grootouders die als erfenis van de inmiddels verfoeide sociaaldemocratie onder een sociale regeling vallen. Een dergelijke ‘ontkenning’ van de geschiedenis (mijn 3e kenmerk van de evolutionaire stempel: de kortetermijnvisie), leidt onherroepelijk tot een fragmentarische blik. Er wordt niet meer gezien waaraan verworvenheden te danken zijn, de huidige rijkdom is vanzelfsprekend, verder niet zeuren. Wetenschap, elke vorm van kennis of argumentatie is te ingewikkeld. Ontkenning van bijvoorbeeld de holocaust of klimaatverandering is handig, het voorkomt dat je verantwoordelijk bent. De massamens is als stereotype te omschrijven als een verwend kind, uitsluitend geïnteresseerd in de eigen genietingen en wensen die zo mogelijk real time verwezenlijkt moeten worden.

Eendimensionale mens

Een vooruitziende blik had ook de Duitse filosoof Herbert Marcuse (noot 74), die al in 1964 vaststelde dat de westerse economie eenzijdig is gericht op consumeren. Maar er is meer dan dat. Bedrijven produceren goederen, tegelijkertijd bepalen zij daarmee ook de behoefte. Dit doen zij via reclame, aanprijzing, het propageren van een ‘mode’, het opwekken van hypes. De consument bepaalt dus niet zelf wat hij mooi vindt of wat hij wil hebben, dat weet hij (nog) niet, hij kan slechts een keuze maken uit aangekweekte behoeftes.

De gedachtegang ligt dicht tegen die van Karl Marx aan, de welvaart veroorzaakt aldus een ontmenselijking en dat resulteert uiteindelijk in een eendimensionale mens, die zichzelf nog enkel herkent in bezit. De ziel, de focus ligt niet meer bij de solidariteit naar anderen, maar bij de auto, de stereo-installatie, de superkeuken, het feestje en de volgende vakantie.

Het wordt een probleem is als de materialistische ziel en zaligheid wordt ‘bedreigd’ door, asielzoekers, de EU, de euro, de islam, het cultuur-marxisme, verzin maar een zondebok. Dat is precies wat we zien en op dit punt komen de typeringen van Gasset en Marcuse samen in de ‘neoliberale eendimensionale massamens’.

Terug naar De Evolutionaire Stempel 

Noten:

57. Zygmunt Bauman, geboren in Polen in 1925, overleden 2017, emeritus Professor Sociology op de Leeds University. Bauman ontwikkelde de theorie van de ‘vloeibare moderniteit’: in onze eeuw zijn alle overeenkomsten tijdelijk, vluchtig en geldig tot nader order.’ In 2014 schreef hij ‘Does the Richness of the Few Benefit Us All?’, een pessimistisch boek, de wereld betaalt een hoge prijs voor de neoliberale revolutie. Rijkdom bereikt niet de massa van de samenleving. In ‘Moral Blindness’ waarschuwt hij samen met coauteur Leonidas Donskis tegen het verlies van het gemeenschapsgevoel in een toenemende individuele wereld. Mensen gebruiken de sociale media niet om hun horizon te vergroten, maar eerder om zichzelf op te sluiten in een comfortzone. En met betrekking tot de politieke keuze: veranderen en stemmen op een andere partij zal het probleem niet oplossen. Het is niet zo dat de partijen het fout hebben, maar zij kunnen de zaken gewoonweg niet controleren. Het wordt steeds vaker een globaal probleem. Dat geldt ook voor de principes van ‘Versailles’ (verdrag einde 1e wereldoorlog), waar de gedachte voor autonomie voor elk land werd gevestigd. Heden ten dage werkt dat niet meer, er zijn geen of nauwelijks nog homogene gebieden. Mensen voegen zich in samenlevingen, ze zijn loyaal, betalen belasting, maar ze willen hun eigen identiteit niet opgeven. In 2000 verscheen ‘Liquid Modernity.’ Eerdere zekerheden, de kerk, het huwelijk, de vakbonden, de vaste baan en zelfs de natiestaat vielen weg. In het moderne leven worden deze vastigheden vloeibaar. De volgzame burger is niet meer, hij is nu de ongebonden consument. [Wikipedia]

58. Ortega y Gasset, Jose ‘La Rebelion de las Masas’ (1930) vertaald: ‘De opstand van de massamens’ ISBN 978-90-4770-686-1 – Lemniscaat. Ortega, invloedrijk Spaans filosoof (1883-1955) voorziet in welke richting onze democratische maatschappij zich zou kunnen ontwikkelen. Hij ziet een groeiende rol van de massacultuur, een overwaardering van de overheid, een falende elite en een bevolking die vooral tevreden is met zichzelf. Ortega’s analyse laat zich lezen alsof zij gisteren geschreven is. Hij is zich ervan bewust dat de rol van de negentiende-eeuwse elite is uitgespeeld. Maar wie kan de beschaving dan in goede banen leiden? Dat vraagt om een wedergeboorte van de filosofie en een nieuwe elite. Niet denkend in rechten, maar in plichten. Niet zelfgenoegzaam, maar alert.

59. Herbert Marcuse – ‘One-Dimensional Man’ (ISBN10 0415289777 ISBN13 9780415289771 Routledge 2002) – Marcuse (Berlijn, 19 juli 1898 – Starnberg, 29 juli 1979) was een vooraanstaande Duits-Amerikaanse filosoof en socioloog. Hij behoorde tot de Frankfurter Schule. Kritiek van Marcuse op de kapitalistische maatschappij (voornamelijk in zijn synthese van Marx en Freud, Eros en Cultuur uit 1955 en zijn boek de Eendimensionale Mens uit 1964) weerklonken in de linkse studentenbeweging in de jaren 60. Wegens zijn bereidwilligheid deel te nemen aan studentenprotesten, werd Marcuse spoedig bekend als ‘de vader van de Nieuwe Linkerzijde (Nieuw Links)’, een term die hij zelf afwees. Zijn werk had aanzienlijke invloed op het maatschappelijk debat. De term repressieve tolerantie is afkomstig uit het gelijknamige essay van Marcuse uit 1965. Veel progressieve geleerden en activisten werden door hem beïnvloed, bijvoorbeeld Angela Davis en Abbie Hoffman. Hij heeft zijn laatste rustplaats gekregen op de Dorotheenstädtischer Friedhof in Berlijn. Het eenvoudige grafmonument vermeldt de tekst: ‘weitermachen!’ [Wikipedia].