– Uit ‘De Evolutionaire Stempel’.
– Laatste hoofdstuk 8: ‘Het Vierde Intellectuele Omslagmoment’
– Laatste paragraaf: ‘De noodzakelijkheid van burgerschapsonderwijs’
– De noodzakelijkheid van burgerschapsonderwijs
Mensen beschikken bij de geboorte over gedragsinstincten om te overleven. Echter, vaardigheden om in een moderne samenleving te kunnen functioneren worden van nature niet meegegeven: taal, lezen, schrijven, rekenen, plannen maken, logica, normen en waarden, solidariteit, samenleven met velen, respect voor anderen. Al deze zaken moeten steeds opnieuw aan elk mens worden meegegeven en het bijbrengen verloopt via de drie O’s: Opvoeding, Opleiding en Omgevingsfactoren. De meest effectieve manier in dit rijtje is zonder twijfel opleiding. Onderwijs is bepalend voor het denken en doen, het werkt door in de opvoeding en uiteindelijk ook in de omgevingsfactoren.
Nederland kent een gesubsidieerde leerplicht tot 18 jaar en behoudens algemene richtlijnen bemoeit de overheid zich nauwelijks met de inhoud. Na het wegvallen van het religieuze keurslijf wordt vanaf de negentiger jaren zowel de pedagogische- en inhoudelijke invulling overgelaten aan de markt. Gevolg was een non-religieus apolitiek onderwijs en dat lijkt dan weer een logische verklaring voor het verschijnsel dat bij verkiezingen circa 70% van het electoraat zwevend is. Een stem wordt niet meer automatisch op de kandidaat van de eigen ’zuil’ uitgebracht, de nu ongebonden kiezer moet het zelf uitzoeken. Bij het electoraat ontbreekt een basis van politieke kennis en door bezuinigingen werd in de afgelopen periode verder ingeboet op de kwaliteit van het onderwijs. Inmiddels is het niveau behoorlijk gezakt in vergelijking met de ons omringende landen. Internationaal onderzoek van PISA (Programme for International Student Assessment) toont over 2022 aan dat het begrijpend lezen van 15-jarige Nederlandse scholieren ver achterblijft, maar dat is wel ons toekomstig electoraat.
Een aantal vakken zijn verplicht. Maatschappijleer wordt gegeven op het VMBO, HAVO, VWO en telt weliswaar mee in de diplomering, maar wordt niet afgesloten met een eindexamen. En dat is jammer, want hier worden belangrijke thema’s behandeld als de Rechtsstaat, de Parlementaire democratie, Pluriforme samenleving en Verzorgingsstaat. Maar er os ook goed nieuws: op 4/4/2024 schrijft demissionair minister Dijkgraaf aan de Tweede Kamer dat in het MBO er toch iets komt van een examen, in te vullen met een portfolio van praktijkopdrachten, presentaties of een eindgesprek.
In 2006 werd als aanvulling en met het oog op nieuwkomers een nieuw vak geïntroduceerd: Burgerschap. Doel was het bijbrengen van de ‘normen en waarden van de samenleving’. Het bleef ook hier bij een inspanningsverplichting, dus geen examen. In 2021 werden aanvullende richtlijnen opgelegd. Een achttal basiswaarden zouden in de bestaande schoolvakken, dus ook in het verplichte vak Maatschappijleer, moeten worden geïntegreerd, het klinkt goed: vrijheid van meningsuiting, gelijkwaardigheid, begrip voor anderen, verdraagzaamheid, autonomie, verantwoordelijkheidsbesef, het afwijzen van onverdraagzaamheid en discriminatie. Maar is het voldoende? Het lijkt eerder op pleisters plakken om de gevolgen van de participatiemaatschappij enigszins te verzachten. Het aanstippen en bespreekbaar maken is niet hetzelfde als het voorkomen van geweld op straat, #MeToo en discriminerende spreekkoren op voetbaltribunes,
In het christelijk onderwijs van de zuilensamenleving lag met een strenge juffrouw of meester nog een ferm accent op het uitbannen van ongewenst gedrag. Een dergelijke beïnvloeding is in de vrijheid van het neoliberalisme ondenkbaar. Scholen bepalen voor een groot deel zelf de wijze waarop onderwijs wordt gegeven en dat is overeenkomstig de wensen van ouders. Iets dwangmatig aan kinderen opleggen is uit den boze. Terughoudendheid van de overheid is te begrijpen, want als er ergens in de wereld invloed wordt uitgeoefend op het onderwijs, dan is dat zonder uitzondering het geval bij rechtse en totalitaire regimes en gericht op machtsbehoud.
Onze overheid zou wel iets meer moeten doen, uiteraard niet gericht op politieke indoctrinatie of machtsbehoud. Want door het eenzijdig uitroepen van de participatiesamenleving is een logische consequentie dat diezelfde overheid ook de burger moet voorbereiden en zo mogelijk tussentijds bijpraten. Op zijn minst een viertal vakken zouden moeten worden toegevoegd.
Als eerste te noemen: ‘Het Vierde Intellectuele Omslagmoment’. In dit vak wordt het menselijk ‘denken en doen’ permanent getoetst aan de lange termijn, het menselijk voortbestaan. Onder deze paraplu kunnen de eerder in dit hoofdstuk aangevoerde onderwerpen worden ondergebracht: de noodzakelijkheid van bewustwording (de klimaatproblematiek!), de noodzakelijkheid van samenwerking, de noodzakelijkheid van een circulaire economie en de noodzakelijkheid van democratie.
In de tweede plaats zouden de vakken Maatschappijleer en Burgerschapsonderwijs meer body moeten krijgen. Voeg een en ander samen in het vak ‘Verworvenheden van de Verlichting’. In een eerder hoofdstuk schreef ik over onwetendheid bij het electoraat ten aanzien van politieke issues, het kiesstelsel, de grondwet en de staatsinrichting. Het is de oorzaak van het hoge percentage zwevende kiezers, oplopend tot wel 70 procent. Gevolg zijn de hypes in populariteit van de LPF, FvD, BBB en NSC. En daar kan recentelijk de PVV aan worden toegevoegd. De combinatie onwetendheid en extreem rechts kan de samenleving fataal worden, de democratie kan maar één keer worden afgeschaft.
Ten derde is het vak ‘Gedragsbeheersing’ onontbeerlijk. De geschiedenis wordt gekenmerkt door vooruitgang. Maar ook door repeterende terugslagen steeds het gevolg van een teveel aan ongeremd testosteron bij mannen. Het leidt tot intimidatie, #MeToo, agressie, geweld en uiteindelijk zelfs oorlog. Het onderdrukken en kanaliseren van dit sociaal darwinisme is voor het voortbestaan van de mensheid essentieel. Het zal agressie en oorlog en dus telkens die ene stap terug kunnen voorkomen. Als wordt begrepen waar irrationeel en ongewenst gedrag vandaan komt, biedt dat de mogelijkheid er ook iets aan te doen.
Last but not least zou ten vierde het burgerschapsonderwijs moeten worden aangevuld met het vak ‘Herkennen van nepnieuws en complottheorieën’. Volgens Europees onderzoek zien acht op de tien jongeren het verschil niet tussen echt- en nepnieuws. Dat is tachtig procent en hier ligt een kans voor kwaadaardige indoctrinatie door een obscure dictator die de geschiedenis in zijn voordeel wil herschrijven. We weten inmiddels (hoofdstuk zes) dat beïnvloeding op de loer ligt. De mens heeft van nature een angst voor vreemden (en het vreemde) en is als vluchtdier en voortdurend alert op gevaar. Echter, de dreiging is niet meer fysiek, maar zijn het onheilspellende populistische alarmsignalen die de argeloze mens doen vluchten in nepnieuws en complot theorieën. Met de algoritmen en de opkomst van AI/Artificial Intelligence zal het probleem alleen maar groter worden. Het bijbrengen van kennis over de werking van de social media is van groot belang.
Maak het vak Burgerschap inclusief de hierboven gegeven aanbevelingen verplicht voor alle leerplichtjaren en sluit af met een examen. De noodzakelijke periodieke bijscholing voor ouderen kan via de publieke omroep (NPO) worden aangeboden. Dat geldt ook voor nieuwkomers, migranten en asielzoekers.
Het huidige onderwijs in Nederland is vooral gericht op het afleveren van geschikte werknemers bij de bedrijfspoorten. De leerplicht kost de belastingbetaler pakweg een ton per leerling en dat is nog een conservatieve inschatting. De bedrijven zijn er blij mee en ook de werknemers die daar een goede boterham verdienen. Diploma’s zijn vereist voor alles en nog wat, het maatschappelijk leven staat bol van contracten, overeenkomsten, bonnetjes en als je in een auto wil rijden, is een rijbewijs verplicht. Dus waarom geen afsluitend ‘burgerschapscontract’ als voorwaarde om te mogen stemmen? Het zou de bevestiging zijn dat men weet hoe ‘samen te leven’ in een democratie, dat de trias politica en de grondwet worden begrepen, dat men weet hoe het kiesstelsel werkt.
Theorie uit leerboeken is een vereiste, maar ook praktijkervaring is nodig. Verbind er stages aan, zoals meekijken en meelopen in de gemeenteraad, bij de rechtbank, de dijkversteviging, een varkensfokkerij, de ambulancedienst, de brandweer, de zorg, het ziekenhuis, een hospice, een bezoek aan Westerbork of Auschwitz.
De kosten? Waarschijnlijk wordt de rekening voor volwaardig burgerschap al direct gedekt door besparingen op de taken van de politie, de rechtspraak, de GGZ, het gevangeniswezen en dergelijke.
Met dit ‘manifest’ zijn we aangekomen bij het einde. De kern van dit boek kan worden samengevat in twee slotzinnen:
‘De geschiedenis wijst uit dat samenwerking en solidariteit doeltreffende menselijke antwoorden zijn op de ongestuurde evolutie.’
‘De kwaliteit van samenlevingen is af te meten aan de mate waarin evolutionaire eigenschappen zijn gekanaliseerd.’
Dit boek werd geschreven vanuit de voornamelijk Nederlandse situatie. Een herbezinning zal wereldwijd moeten plaatsvinden. Dit zijn wijze woorden van Malala67, Pakistaans meisje dat zwaargewond raakte door een Talibankogel in haar hoofd. Deze werd verwijderd, ze overleefde en ze verwierf internationale erkenning. Ze begreep dat het menselijk brein een leeg omhulsel is:
‘Onderwijs is onderwijs. We zouden alles moeten leren en dan kiezen welk pad we willen volgen. Onderwijs is niet oosters of westers, het is menselijk.’
=
Terug naar De Evolutionaire Stempel
Naar Home