Uit: “Waarom mensen denken en doen zoals mensen denken en doen”
Hoofdstuk 7: Terugval op instincten
– Subparagraaf: Populisme
– Subparagraaf: Populistisch leiderschap
– Populisme
De ‘neoliberale mens’ is de hork uit de rijkere sociale bovenlaag die enkel aan eigen voordeel denkt. Waarom? Simpelweg omdat het kan. Het populisme60 is een gevolg van de neoliberale samenleving. De populist is de onwetende klager uit de sociale onderlaag die vindt dat hij tekortkomt. In een wereld die draait om groei, wordt hem voortdurend ingeprent dat hij te kort komt. Charismatische leiders voeden deze onvrede.
In zijn boek ‘De ware gelovige’ beschrijft Eric Hoffer61 hoe populistische massabewegingen de menselijke geest vervormen. Steeds meer mensen raken ervan overtuigd dat hun leven waardeloos is, omdat de wereld onherstelbaar corrupt zou zijn. Omdat leiders de kracht van ‘wij het volk’ benadrukken, ontstaat er naast een ingebeelde macht ook een ‘ware gelovige’. Deze ziet de wereld in zwart-wit en hoeft niet na te denken over nuances, wat natuurlijk veel gemakkelijker is. Niet-gelovigen worden gezien als zwak en als wegkijkers.
Populisme komt vaak op bij grote en snelle sociale veranderingen. Wanneer zekerheden wegvallen, wordt de hoop gevestigd op een radicale omwenteling: ‘het moet anders’. Hoe dat ‘anders’ eruit moet zien, maakt niet uit; het gaat puur om de roep om verandering. Mensen sluiten zich aan bij zulke bewegingen in de hoop er voordeel uit te halen. Hoffer merkt op dat aanhangers vaak politiek inwisselbaar zijn. Hij schreef zijn boek net na de Tweede Wereldoorlog. In het vooroorlogse Duitsland stonden nazi’s en communisten tegenover elkaar als vijanden, maar er vond een uitwisseling van aanhangers plaats. Hetzelfde zie je in Nederland, waar de PVV en de SP elkaars ideologische tegenpolen zijn, maar toch aanhangers met elkaar uitwisselen.
Een interessante visie komt van Huub Buijsen62. In zijn boek ‘De verborgen psychologie achter populisme’ benoemt hij factoren zoals het verlangen naar een verleden waarin alles goed was. Ook het gebruikte taalgebruik speelt hierin een belangrijke rol. Wanneer de ratio tekortschiet, komen aangezwengelt door charismatische leiders diepere emoties en verlangens bovendrijven waarvan we ons doorgaans niet bewust zijn.
– Populistisch leiderschap
Mensen hebben een aangeboren mimetisch-wij-gevoel. Wanneer er onvoldoende kennis aanwezig is, is de kans groter dat ‘leiders’ blindelings worden gevolgd. Een treffend voorbeeld uit mijn studententijd: tijdens een nagespeeld debat werden de toespraken van concurrerende politieke leiders verwisseld. De ene spreker bracht de woorden van de ander over, zonder dat het de aanhangers iets uitmaakte. Het ging namelijk niet om wát er werd gezegd, maar om wie het zei. Mensen zijn vluchtdieren, en het is evolutionair gezien een voordeel wanneer anderen gevaar eerder zien en ons waarschuwen. Zonder grote kaken en klauwen is de mens kwetsbaar; het volgen van een leider zit in onze natuur. Dit gaat niet alleen over waarschuwen, maar ook over bescherming. Hierin speelt de ‘testosteronman’ een belangrijke rol.
Een beproefde populistische methode is het creëren van een wij-gevoel, zoals blijkt uit slogans als ‘MAGA – Make America Great Again’ en ‘Nederland weer op 1’. De belofte van bescherming van het territorium wordt naar voren gebracht: in de VS met een muur aan de grens met Mexico, en in Nederland met de roep om de grenzen te sluiten.
Een populistische leider zal zwakheden in de politieke kennis uitbuiten en inspelen op primitieve instincten, zoals eerder genoemd: sociaal darwinisme, de neiging tot ongelijkheid, kortetermijndenken, gebrek aan plannen en normen, angst voor vreemden en het vluchten voor gevaar.
Onwetendheid, of beter gezegd, gebrek aan kennis bij het electoraat, speelt hier een doorslaggevende rol. In zijn boek ‘Hoe migratie echt werkt’ bespreekt Hein de Haas63 22 mythen. Als angst voor vreemden —zoals asielzoekers— niet wordt gecorrigeerd door kennis, blijft deze sluimeren en kan gemakkelijk worden geactiveerd door een leider.
Voor een populistische leider maakt het niet uit wat het gevaar precies is, zolang het maar stemwinst oplevert: de euro, de EU, de ‘linkse kerk’, Marokkanen, een Nexit, asielzoekers, enzovoort. Het aanwijzen van een zondebok maskeert niet alleen de onwetendheid, maar verkleint ook steeds meer de ruimte voor empathie. Het resultaat is dat in een neoliberale context de menselijkheid zelfs financieel wordt gerechtvaardigd tot: ‘Ik niet, zij wel, en ook nog van mijn centen.’
Een belangrijk thema in het populisme is vrijheid; de PVV voert dit zelfs in de partijnaam. Het appelleert aan primaire instincten, want wie wil geen vrijheid? Echter, de ‘populistische vrijheid’ is strijdig met het klassiek liberalisme. In klassiek liberalisme geldt: mijn vrijheid stopt waar die van jou begint. In het populisme betekent vrijheid het beperken van de vrijheid van anderen. Het ‘minder, minder’ roepen gaat ten koste van de ander. Populistische vrijheid wordt vaak afgezet tegen de ‘vermeende’ onvrijheid van links.
De gevolgen van populistisch leiderschap zien we zelfs binnen de EU, in landen als Polen, Hongarije en Slowakije, waar verworvenheden van de Verlichting worden ingeperkt. De vrije pers wordt aan banden gelegd, de onafhankelijke rechterlijke macht komt onder controle, en de inhoud van het onderwijs wordt aangepast. Het grootste gevaar van het populisme is onwetendheid: als de democratie eenmaal is afgeschaft, is er geen weg meer terug.
Volgens Eric Hoffer zijn de leiders van populistische massabewegingen vaak gefrustreerde intellectuelen. Dit klinkt wellicht hard, maar er lijkt een kern van waarheid in te zitten: het lijkt alsof de hoeveelheid mannelijk testosteron de doorslag geeft. Er heerst een bepaalde macho-cultuur. Denk aan de beelden van een zelfvoldane Mussolini, of aan Trump met zijn opmerking ‘Grab ‘m by the pussy’, en Poetin te paard met ontbloot bovenlijf. In Nederland verscheen een foto van een naakte politieke leider (FvD) aan de rand van een zwembad.
nnnn
Voor opmerkingen, toevoegingen, stuur me een berichtje.
Terug naar: Waarom mensen denken en doen
Terug naar: Homepage