In ‘De Speld’, een satirische website en eerder een vaste rubriek in de Volkskrant en diverse Tv-programma’s, lees ik dit bericht:
“Afgelopen weekeinde is het laatste bekende exemplaar van de zondebok, de Capricus peccatum, overleden. Het uitsterven van deze diersoort komt onverwacht. Met het uitsterven van de zondebok is ook het grote vingerwijzen begonnen. Want wie is er verantwoordelijk voor het verdwijnen van de diersoort? Het Wereld Natuur Fonds noemt de moslims, Greenpeace wijst naar de bankiers, terwijl Natuurmonumenten het op Brussel houdt. Het meest waarschijnlijke scenario is dat de zondebok zijn ondergang aan zichzelf te wijten heeft.”
De term ‘zondebok’ vindt haar oorsprong in het Oude Testament, Leviticus 16 en daar worden zelfs twee bokken genoemd. Het ene bokje wordt daadwerkelijk geofferd en met het andere gebeurt iets merkwaardigs. De priester legt zijn handen op de kop van het dier en belaadt het op die manier met de zonden van het volk. Deze ‘zondebok’ wordt de woestijn ingestuurd, een gewisse dood tegemoet.
De aanduiding ‘zondebok’ heeft in de loop der jaren ook buiten religie een toepassing gekregen. We zien het terug in het dagelijks leven: een ‘onschuldige’ betaalt de prijs van de wraakzucht. Het komt voor op school, op kantoor, op straat en zelfs in het gezin. De filosoof René Girard spreekt dan ook van een ‘zondebokmechanisme’, want het is een oplossing die een groep of samenleving soms nodig heeft. De opgehoopte frustraties moeten ergens heen, een zondebok reduceert de spanningen. Het werkt als een expansievat.
Eenmaal geofferd, kan de rust weer terugkeren. Maar dat is dan vaak tijdelijk, in afwachting van een volgend slachtoffer.
De ‘rol’ van zondebok komt altijd toe aan de zwakkere, die heeft logischerwijze de meeste kans het pispaaltje te worden. En dan maakt het eigenlijk niet uit waarom. Voor kinderen zijn verkeerde schoenen al een reden voor pesterijen. Bijkomend voordeel is dat degene die een zondebok aanwijst gelijk al in het voordeel is, want die is zelf niet schuldig en is dus ook niet verantwoordelijk. Zelfreflectie hoeft dan ook niet plaats te vinden, de ander moet het maar oplossen.
Het aanwijzen van een zondebok is uiterst handig en wordt veelvuldig in de politiek toegepast. Maar als de spanning te hoog oploopt en ook frustratie en angst gaan opspelen, kan het uit de hand lopen: de holocaust, de Tutsi’s en in onze tijd staan de Marokkanen en asielzoekers op de nominatie.
Terug naar de bijbel. Met kerst vieren we de geboorte van Jezus Christus, de grootste zondebok aller tijden, met Pasen gedenken we de kruisiging. Het valt niet te ontkennen dat er in de geschiedenis van het christendom minder fraaie zaken zijn voorgevallen en de kritiek daarop is te begrijpen. Echter, in het christendom bleek ‘vergeving’ mogelijk: ‘vergeef ons onze schulden, gelijk ook wij vergeven onze schuldenaren.’ Precies dàt, die vergevingsgezindheid maakt de christelijk-westerse samenleving niet star of rechtlijnig. Kijk ook naar de opzet en indeling van de bijbel, het is door mensen geschreven, niet van bovenaf. Er is niet één enkel evangelie, nee, er zijn er zelfs vier, dus meer waarheden blijken mogelijk. Door vergeving en een opvolgende rehabilitatie ontstond ruimte voor interpretatie en we zien ook dat het christendom zich door de eeuwen heen voortdurend wist aan te passen aan nieuwe inzichten van bijvoorbeeld Luther, Copernicus, Galileo en Darwin. Het christendom ging zelfs akkoord met een scheiding tussen kerk en staat. Deze openheid effende de weg naar de Verlichting met nieuwe denkwijzen en de opkomst van wetenschappen. Vergevingsgezindheid is de essentie van het christendom, deze unieke erfenis moeten we koesteren!
Girard overleed op 4 november 2015. Zijn geboortejaar is 1923, hij is dus best wel oud geworden. Opmerkelijk, zijn geboortedag is 25 december, dat is ook de geboortedag van de grootste zondebok aller tijden en dàt gedenken we met Kerst. Voor wat het waard is, Girard heeft zich op latere leeftijd bekeerd tot het katholieke geloof.
Uit Inzicht – hoofdstuk 5 ‘De Zondebok’.
Terug naar de Homepage
