Hoofdstuk 12. ‘Atlas shrugged’ en ‘Catch 22’
De ‘politieke’ arena is zo nu en dan moeilijk te doorgronden. Wat moet je met al die uitspraken, commentaren, meningen, statistieken, het zal allemaal wel. Voor een speels inzicht kan ik een tweetal boeken aanbevelen. In romanvorm worden de hoofdzaken van met name politiek rechts feilloos blootgelegd, geen diepgaande analyses.
Als eerste noem ik ‘Atlas Shrugged’ van Ayn Rand uit 1957. Het was destijds in de Verenigde Staten na de Bijbel het meest gelezen boek. Er wordt beschreven hoe een linkse overheid op sluwe wijze goedwillende ondernemers dwars zit. Het boek verschijnt op het hoogtepunt van de koude oorlog en alleen al de gedachte dat er in de Verenigde Staten een communistisch bewind zou zijn, doet de lezers gruwelen. Let wel, dit is de periode van senator McCarthy met diens felle anticommunistische retoriek. Het socialisme, of nog erger het communisme, wordt in een extreme vorm beschreven. De overheid is de ‘plunderaar’ die bewust mensen van goede wil uitkleedt ten behoeve van talentloze klaplopers en labbekakken. Het boek is voor een kapitalist een feest, vrijheid, slimheid, aantrekkelijkheid, durf en leiderschap leiden naar rijkdom, het is een inkijkje in de gedachtewereld van de neoliberaal. Geheel in Hollywood stijl loopt het goed af, de ondernemers nemen het heft in eigen hand. De moraal van het verhaal is evident, zonder het juk van een overheid gaat het goed, particulier initiatief, ondernemerslust moet je niet beperken. Laat ik het zo zeggen, aan de hand van dit boek begrijp je de regeerperiode van het presidentschap van Trump.
Mede door ‘Atlas’ werd het zaadje geplant, vooral rechtse politici werden door het epos geïnspireerd. De economische inzichten van Friedrich Hayek worden populair, het credo wordt ‘marktwerking’, daar wordt de reële prijs betaald en naar vermogen zal eenieder uiteindelijk verkrijgen wat hem toekomt. De rol van de overheid is in deze visie beperkt tot het garanderen van bescherming en veiligheid. Hayek wordt geciteerd op de website van de Teldersstichting, het wetenschappelijk bureau van de VVD (dat kan inmiddels veranderd zijn).
Daar waar ‘Atlas Shrugged’ voer is voor neoliberalen, wordt de waanzin waartoe een vrij kapitalisme kan leiden treffend en op humoristische wijze beschreven in een andere bestseller, Catch 22. Ook dit boek werd veel verkocht, maar had minder invloed. In een oorlogspersiflage met een knipoog naar het militair industrieel complex, laat de auteur Joseph Heller zien, dat ongebreideld doorgaan in een vrije economie uiteindelijk tot zelfdestructie leidt.
Het verhaal speelt zich af in de Tweede Wereldoorlog op een luchtmachtbasis op het Italiaanse eiland Pianosa. Een overijverige foerageur wil de manschappen het beste van het beste voorzetten. Dat lukt, hij haalt verse vruchten uit onder andere Malta in ruil voor alles en nog wat. Door uit elke parachute een stukje te knippen en dat in te zetten als handelswaar, maakt Milo Minderbinder van alle manschappen een ‘aandeelhouder’, iedereen is er nu bij betrokken. Tegen wil en dank. De handel kan nu echt beginnen.
Echter, de aankoop van de volledige Egyptische katoenoogst blijkt een misser, er is letterlijk geen chocola van te maken. De ruilhandel ontaardt op vreselijke wijze, de vijand wil wel grote voorraden overnemen, maar dan wel onder de voorwaarde dat Minderbinder de eigen luchtmachtbasis plat bombardeert. En dat gebeurt als een soort van Apocalyps.
Het boek laat twee dingen zien. Een ongebreideld voortgaand neoliberalisme blaast zichzelf vroeg of laat op. En ten tweede, er is een Catch-22 (paragraaf 22), ontsnapping uit het systeem is onmogelijk.
Catch 22 verscheen in 1961, ik heb het talloze malen herlezen, ik heb de verfilmde versie. Van beide boeken zijn Nederlandse vertalingen verschenen. Mijn advies, zet beide boeken verplicht op de leeslijst voor het vak maatschappijleer.
Terug naar Home